صورت فلکی عقرب چیست؟؛ همه آنچه باید درمورد صور کژدم بدانید!_اسپایدر

نوشته و ویرایش شده توسط تیم اسپایدر
صورت فلکی «عقرب» (Scorpius) یا «کژدم» یکی از آشکارترین صورتهای فلکی آسمان و یکی از دوازده صورت فلکی «منطقه البروج» است؛ منطقه البروج نواری فرضی است که خورشید، ماه و سیارات از دید ما از روی آن عبور میکنند. این صورت فلکی شکلی زیاد نزدیک دارد که واقعاً همانند عقرب است. در این مقاله، تصمیم داریم بااینصورت فلکی زیاد تر آشنا شویم و به این سوال جواب بدهیم: صورت فلکی کژدم چیست؟
صورت فلکی عقرب
همان گونه که گفتیم، صورت فلکی عقرب یکی از آشکارترین صور فلکی در آسمان شب است. روشنترین ستاره در این صورت فلکی یک ستاره از نوع ابرغول سرخ و یکی از روشنترین ستارههای آسمان شب است. تعداد بسیاری از تمدنهای باستان این ستاره را قلب عقرب میشناسند؛ برای مثال، اعراب به آن «قلب العقرب» میگویند. اروپاییان این ستاره را «آنتارس» مینامند که در یونانی به معنی «رقیب مریخ» است.
بخشی از این صورت فلکی در نوار مرکزی کهکشان راه شیری قرار دارد و سحابیها و خوشههای ستارهای بسیاری در آن جای گرفتهاند. این صورت فلکی خانه اولین منبع پرتو X است که خارج از منظومه شمسی شناسایی شد.

تولد اوریون، نبرد با عقرب!
عقرب یکی از قدیمیترین صورتهای فلکی آسمان شب است. بیشتر از 5 هزار سال پیش، مردمان تمدن سومر این صورت فلکی را میشناختند. آنها این صورت فلکی را با علائم «MUL.GIR.TAB» نشان میدادند معنی تحتاللفظی آن «حیوانی با نیش سوزان» یا همان عقرب است.
سومریان ستاره قلبالعقرب را نیز «GABA GIR.TAB» مینامیدند که به معنی «سینه عقرب» است.
عقرب در اسطورههای یونانی ارتباطی نزدیک با صورت فلکیهای اطراف خود دارد؛ خصوصاً با صورتهای فلکی شکارچی و کمان.
مطابق اساطیر یونانی، «هیریوس» کشاورزی فقیر می بود که در شهر «تِبای» در یونان میزیست. او بااینکه فقیر می بود، زیاد مهماننواز می بود و از غریبهها پذیرایی میکرد. روزی «زئوس»، «نپتون» و «هرمس»، سه خدای باستانی، به او رسیدند و هیریوس آنها را نمیشناخت اما به آنها پشتیبانی کرد.
خدایان در جواب به محبت هیریوس، از او خواستند یک آرزویش را بگوید. هیریوس که فرزندی نداشت، از آنها یک پسر خواست. آنها آرزویش را برآورده کردند و هیریوس صاحب پسری به نام «اوریون» شد. اوریون که از حمایتو برکت خدایان منفعتمند می بود، به یکی از بزرگترین شکارچیان زمان خود تبدیل شد.
اما شهرت اوریون علتشد تا به شکارچی بیرحمی تبدیل بشود. او هیچ حس ترحمی به حیواناتی که شکار میکرد، نداشت حتی از کشتن آنها لذت هم میبرد. او دیگر برای برآوردن نیازهایش دست به شکار نمیزد.
غرور و بیرحمی اوریون به حدی رسید که خبرداد حتی از «آرتمیس»، الهه شکار، نیز برتر است و هیچ حیوانی نیست که او نتواند از پسش بربیاید. «گایا»، همسر زئوس، برای مقابله با اوریون، عقرب غولپیکری فرستاد تا به او دعوا کند. این دو مدتی طویل جنگیدند اما هیچکدام پیروز نشدند. درنهایت، اوریون خسته شد و به خواب فرورفت و همین میانه عقرب او را نیش زد.

اوریون در اغاز مرگ می بود اما «اوفیوکوس» (صورت فلکی مارآفسای) به پشتیبانی او آمد و پادزهری به او داد که جانش را نجات داد.
اوریون جان سالم به در برد و خدایان صورت فلکی او (شکارچی) و عقرب را در آسمان قرار دادند. از آن زمان، شکارچی فقط وقتی در آسمان طلوع میکند که عقرب غروب میکند و هنگامی عقرب در آسمان بالا میرود، شکارچی به خط افق غرب میگریزد.
ستارههای صورت فلکی عقرب
طبق معمولً ستارههای هر صورت فلکی را بهترتیب روشنایی با حروف الفبای یونانی نامگذاری کنند. اما کژدم از صورت فلکیهای معدودی است که این ترتیب در نامگذاری ستارههای آن مراعات نشده است. برای مثالً نام دومین ستاره درخشان این صورت فلکی باید مطابق حروف الفبای یونانی، بتا (β) باشد اما نام آن لامبدا (λ) است.
آنتارس یا قلبالعقرب که آلفا (α) نیز نام دارد، پرنورترین ستاره این صورت فلکی با قدر ۱ است. دم این عقرب را رشتهای پیچخورده از ستارهها راه اندازی میدهد: تاو (τ)، اپسیلون (ε)، مو (μ)، زِتا (ζ)، اِتا (η)، تتا (θ)، یوتا (ι) و کاپا (κ). ستارههای لامبدا (λ) و اوپسیلون (υ) نیز نیش عقرب انتهای دم را راه اندازی خواهند داد. در عکس زیر، میتوانید صورت فلکی عقرب و ستارههای آن را بهخوبی مشاهده کنید.
در آن سوی صورت فلکی، چنگالهای نزدیک به سر عقرب با ستارههای نو (ν)، بتا (β) و دلتا (δ) در یک سمت و پی (π) و رو (ρ) در سمت دیگر اشکار میبشود.

علاوهبراین، نامگذاری یونانی ستارههای صورت فلکی عقرب با نامهای فرد دیگر نیز شناخته خواهد شد. در جدول زیر میتوانید این نامگذاری را ببینید.
ستاره | نام |
آلفا (α) عقرب | Antares |
بتا (β) عقرب | Graffias |
دلتا (δ) عقرب | Dschubba |
تتا (θ) عقرب | Sargas |
لامبدا (λ) عقرب | Shaula |
نو (ν) عقرب | Jabbah |
اوپسیلون عقرب | Lesath |
آلفا (α) عقرب یا آنتارس، پنجمین ستاره پرنور آسمان شب است و ۶۰۰ سال نوری با ما فاصله دارد. این ستاره دومین ابرغول سرخ نزدیک به خورشید است. آنتارس ۱۵ برابر خورشید جرم و ۶۰ هزار برابر درخشانتر است. آنتارس چنان بزرگ است که اگر آن را بهجای خورشید بگذاریم، تا نصف فاصله بین مدارهای مریخ و مشتری را پر میکند.
این ستاره در یکمیلیون سال آینده طی انفجاری ابرنواختری نابود میبشود. برخی حتی نظر دارند این اتفاق تا بحال افتاده اما نور آن تا این مدت به ما نرسیده است.

آنتارس یا قلبالعقرب در واقع سیستمی دوتایی است که تشخیص عضو دوم آن زیاد سخت است. این عضو کوچک ستاره کوتوله آبی و زیاد کمنوری است که طبق معمولً در درخشش آنتارس نهان میبشود. برخی رصدها رنگ این ستاره کوچک را سبز گزارش دادهاند؛ چون نور قرمز آنتارس با آن ترکیب میبشود. رصد این ستاره کمنور در آسمان گرگومیش و با تلسکوپ بزرگ مقدور است.
یکی دیگر از ستارههای دلنشین صورت فلکی عقرب دلتا (δ) یا Dschubba است. دلتا (δ) عقرب در واقع سیستم ستاره دوتایی است که ستاره بزرگتر آن (یک ستاره کوتوله نوع B با جرم ۱۲ برابر و روشنایی ۱۴ هزار برابر خورشید) Dschubba نام دارد.
این ستاره سال ۲۰۰۰ یک دفعه نورانیتر شد و به دومین ستاره نورانی صورت فلکی کژدم تبدیل شد. روشنایی این ستاره تا قدر ۱.۶ نیز بالا رفت. دقت کنید در نجوم، هرچه قدر ستاره زیاد تر باشد، درخشانتر است. این ستاره درنهایت به ستاره نوع Be تبدیل شد. از آن زمان، روشناییاش نیز متغیر بوده است؛ ما بهطور زنده ناظر تکامل ستارهای بودهایم.
نو (ν) عقرب یکی از ستارههای دیدنی کهکشان راه شیری است. این ستاره در واقع سیستم دوتایی-دوتایی است؛ یعنی از یک جفت پرنور و یک جفت کمنور راه اندازی شده است. تفکیک دو ستاره کمنورتر طبق معمولً کار سختی است.
ستارههای مو (μ) و زِتا (ζ) عقرب در دُم صورت فلکی نیز از ستارههای دلنشین آن می باشند. این دو ستاره در واقع هرکدام جزو سیستمهای ستارهای دوتایی می باشند که در آسمانی تاریک میتوان هر دو جزء آنها را با چشم غیرمسلح مشاهده کرد. یقیناً مو (μ) عقرب سیستم دوتایی واقعی نیست؛ یعنی دو ستاره آن در حقیقت زیاد از هم دورند و تصادفاً سیستمی دوتایی دیده خواهد شد.
اجرام دلنشین صورت فلکی کژدم
اجرام قشنگ و بسیاری در این صورت فلکی وجود دارند که منجمان آماتور میتوانند از تماشایشان لذت ببرند. دلنشینترین اجرام صورت فلکی عقرب خوشههای ستارهای باز و کروی می باشند. نزدیکی قلبالعقرب یا سدویس، دو خوشه ستارهای کروی زیاد بزرگ اما متفاوت قرار دارند: خوشههای «M4» و «M80».
خوشه M4 فقط ۱۰ هزار سال نوری از ما فاصله دارد و نزدیکترین خوشه ستارهای کروی به زمین است. این خوشه با چشم غیرمسلح همانند هاله به نظر میرسد اما در تلسکوپ ۱۵ سانتیمتری میتوان ستارههای زیاد زیاد آن را مشاهده کرد. یکی از خصوصیات دلنشین M4 صفی از ستارهها با فاصله و درخشش تقریباً یکسان است که از مرکز آن عبور میکنند.

M80 در فاصله آنتارس و بتا (β) عقرب قرار دارد. این خوشه زیاد کوچکتر از M4 است و درخشش کمتری دارد اما ستارهها در مرکز آن زیاد متراکماند و ستارههایش فقط با تلسکوپهایی با دهانه بزرگتر از ۲۵ سانتیمتر تفکیک خواهد شد.

«M6» و «M7» دو خوشه ستارهای باز و مشهورند. M7 هالهای کمنور و محو است که از زمان یونان باستان شناخته میشد؛ بطلمیوس این خوشه را در فهرست اجرام آسمانی خود ثبت کرده می بود. حتی با تلسکوپ کوچک هم میتوان ستارههای این خوشه را دید که در فضایی به عرض ۲برابر قطر ماه پراکندهاند.

M6 زیاد نزدیک است و فقط مقداری کوچکتر و کمنورتر از M7 است. این خوشه را «خوشه پروانه» مینامند؛ چون ستارههای روشنتر آن همانند پروانه با بالهای باز است. بهسادگی میتوان ستارههای این خوشه را با تلسکوپ ۱۵ سانتیمتری دید.

خوشه کروی کمنور، پراکنده و محو «NGC 6144» در نزدیکی آنتارس یکی از اجرام دلنشین صورت فلکی عقرب است. در نزدیکی زِتا (ζ) عقرب، خوشه باز «NGC 6231» نیز واقع شده است. «NGC 6281» هم یکی دیگر از خوشههای باز عقرب است که شباهت بسیاری به درخت کریسمس دارد. خوشه کروی «NGC 6441» نیز از دیگر اجرامی است که میتوان در این صورت فلکی اشکار کرد.
صورت فلکی عقرب خانه دو سحابی سیارهای زیاد زیباست. «NGC 6302» نزدیک نیش عقرب قرار دارد و به «سحابی حشره» یا «سحابی پروانه» مشهور است. با تلسکوپ آماتور هم میتوان این سحابی را مشاهده کرد؛ تلسکوپ بزرگتر از ۲۰ سانتیمتر میتواند قسمتهای بیشتری از بدن این حشره را نشان بدهد. «NGC 6337» سحابی دیدنی بهشکل حلقه است که «سحابی چیریو» (Cheerio) نیز نام دارد؛ بهعلت شباهتش به غلات صبحانه چیریو.
سحابیهای «پنجه گربه» (NGC 6334) و «خرچنگ» (NGC 6357) نیز از سحابیهای زیبای عقرب می باشند.

جمعبندی
در این مقاله، با صورت فلکی عقرب یا کژدم آشنا شدیم و خصوصیاتش را مرور کردیم. این صورت فلکی یکی از قدیمیترین صورتهای فلکی آسمان شب است و تعداد بسیاری از تمدنهای باستانی، ازجمله ایرانیان، با آن آشنا بودند. دیدیم که صورت فلکی کژدم خانه تعدادی از با اهمیت ترین سیستمهای ستارهای دوتایی در آسمان شب است. منجمان آماتور نیز میتوانند خوشههای ستارهای زیاد جذابی را در این صورت فلکی اشکار کنند.
سوالهای متداول
نیمه اول سال، صورت فلکی عقرب در آسمان نیمهشب ایران دیده میبشود. از اردیبهشت تا مرداد میتوان آن را کامل در آسمان دید. اگر تصمیم دارید بعد از نیمهشب رصد کنید، فصل بهار بهترین زمان برای رصد عقرب است.
عقرب نزدیک افق جنوب بهسمت جنوبغرب حرکت میکند. اواخر زمستان و اغاز بهار میتوانید طلوع آن را از جنوبشرق تماشا کنید.
این صورت فلکی ۱۶۷ ستاره دارد که میتوان آنها را با چشم غیرمسلح دید.
دسته بندی مطالب