آزادی گفتن چیست؟ مصادیق و محدودیتهای آن_اسپایدر

نوشته و ویرایش شده توسط تیم اسپایدر
در جوامع دموکراتیک و مردمسالار، آزادی گفتن مهم پذیرفتهشده است که تا حدی از آن حمایتمیبشود. یقیناً سوال مهم این است که آزادی گفتن تا چه حد پذیرفته و حمایتمیبشود. در حالی که در برخی از جوامع از این آزادی به هر قیمتی حمایتمیبشود، برخی جوامع دیگر به هر بهانهای جلوی انتشار کردن آزادانه مطالب را میگیرند. برای روشنترشدن قضیه، باید ابتدا با مفهوم آزادی گفتن و محدودیتهایش آشنا شویم.
منظور از آزادی گفتن چیست؟
تعاریف مختلفی از آزادی گفتن اراعه شده است. بهطور کلی این آزادی بهمعنی حق قانونی افراد برای گفتن نظرات و عقاید خود و جستوجوی آزادانه اطلاعات و نظرات گوناگون بدون هراس از سانسور یا برخورد قانونی است. بر پایه اسناد قانونی مهم بینالمللی، آزادی گفتن عبارت است از حق جستوجو، دریافت و انتشار کردن اطلاعات و ایدهها از هر نوعی و با هر وسیلهای.
در برخی از جوامع نظیر انگلستان، باور بر این است که همه مردم آزادند نظرات خود را گفتن کنند، حتی اگر توهینآمیز باشند. بااینحال، گفتن توهینآمیز عواقبی را در پی دارد که باید به آنها دقت کرد.
به آزادی گفتن در قانون اساسی ایران هم اشاره شده است. در اصل ۲۴ قانون اساسی میخوانیم:
نشریات و مطبوعات در گفتن مطالب آزادند، مگر آنکه مخل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشند. تفصیل آن را قانون معین میکند.
اصل ۲۳ این قانون هم آزادی نظر را یکی از لوازم آزادی گفتن شمرده است:
تفتیش عقاید ممنوع است و هیچکس را نمیتوان به صرف داشتن نظرای مورد تعرض و مواخذه قرار داد.
بر همین مبنا، بهنظر کارشناسان حقوقی، عقاید افراد جزو حریم خصوصی آنهاست و تا وقتی که آن را ابراز نکردهاند، فردی حق تفتیش آن را ندارد.
آیا آزادی گفتن جزئی از حقوق بشر است؟
اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال ۱۹۴۸ میلادی توسط نمایندگان ۵۰ سرزمین از سازمان ملل متحد تصویب شد. آنها این عمل را در عکس العمل به جنگ جهانی دوم انجام دادند تا از وقوع مجدد این چنین درگیریهای گستردهای در سطح جهان جلوگیری کنند. در این اعلامیه، ۳۰ حق بشری تعیین شد. این حقوق بهطوری وضع شدهاند که متعلق به همه مردم جهان باشند و حق هیچ انسانی ضایع نشود.
ماده ۱۸ و ۱۹ این اعلامیه بیشتر از همه با آزادی گفتن مرتبطاند. در ماده ۱۸ این اعلامیه میخوانیم:
هر فردی آزاد است تا به هرآنچه میخواهد معتقد باشد و به عقاید خود (از جمله عقاید دینی) عمل کند.
ماده ۱۹ این اعلامیه هم مقرر کرده است:
هر فردی حق دارد آزادانه عقاید خود را به هر شکلی که میخواهد گفتن کند.
این مواد قانونی مبنای قوانین گوناگون حقوقبشری در سراسر جهان شدند. برای مثال ماده ۱۰ قانون حقوق بشر بریتانیا از مواد قانونی اعلامیه حقوق بشر الهام گرفته شده است. این ماده قانونی به افراد حق آزادی گفتن بدون مزاحمت و برخورد اعطا میکند. بااینحال، شرایطی را تعیین میکند که این آزادی را محدود میکنند. آزادی گفتن در ایران هم از اعلامیه جهانی حقوق بشر الهام گرفته شده است و در حقیقت آنچه در قوانینی همانند قانون اساسی و قانون مطبوعات میخوانیم، از همین اعلامیه جهانی سرچشمه گرفتهاند.
عناصر حق آزادی گفتن
آزادی گفتن مفهومی کلی است که از آزادیهای کوچکتر دیگر راه اندازی شده است. بهباور کارشناسان حقوق ارتباطات، با بازدید این عناصر یا آزادیها میتوان او گفت که در یک جامعه آزادی گفتن وجود دارد یا نه.
۱. آزادی راه اندازی عقاید و افکار
این آزادی مقدمه حق گفتن افراد است. افراد باید بتوانند آزادانه فکر کنند تا در مرحله های بعدی افکار و عقاید خود را ابراز کنند. همان گونه که در اصل ۲۳ قانون اساسی هم نوشته شده است، در این مرحله نمیتوان متعرض هیچ فردی شد.
۲. آزادی ابراز عقاید و افکار
تا وقتی که نتوانیم نتیجه را به فردی ابراز کنیم، فکرکردن چه سودی دارد؟ افراد یک جامعه در صورتی آزادی نظر و گفتن دارند که بتوانند نتیجه افکار و نظریهپردازیهای خود را در اختیار سایرین قرار دهند. این افکار و نظریهها تا وقتی که ابراز و نقد سازنده نشوند، مؤثر نخواهند می بود.
۳. آزادی انتقال افکار به دیگران
افراد همیشه فقط نظریات خود را ترویج نمیکنند. امکان پذیر شما آن شخصی نباشید که نظریهای را گفتن کرده است، اما علاقهمند به اشاعه آن باشید. آزادی انتقال افکار به دیگران از این حق شما حمایتمیکند.
۴. آزادی تعیین مفاد گفتن
مردم جامعه باید بتوانند آزادانه مضمون و مفاد آنچه را میخواهند گفتن کنند، برگزینند. آزادی تعیین نوع گفتن یعنی بتوانید انتخاب کنید که سخنان یا مطالب شما جنبه سیاسی دارند یا ادبی، هنری، تجاری یا مذهبی. نتیجه این انتخاب این است که در برخی از جوامع برای مثال از گفتنهای سیاسی زیاد تر از دیگر گفتنها حمایتمیبشود. بعضی اوقات هم گفتنهای تجاری مقررات سختگیرانهتری دارند.
۵. آزادی تعیین مخاطب
برای مثال اگر شما در صفحه شخصی خود در شبکههای اجتماعی مطلبی را انتشار کنید، مشمول قاعده حریم خصوصی میبشود و اصل بر این است که مخاطبان بدون اجازه شما آن را جایی انتشار نکنند. به این علت همه آزادند که مخاطب خود را انتخاب کنند، حقی که طبق معمول در شبکههای اجتماعی زیاد تر به رسمیت شناخته میبشود.
۶. آزادی انتخاب وسیله گفتن
فردی که مطلبی را گفتن میکند، حق دارد وسیله گفتن خود را انتخاب کند. ابزارهای گفتن عبارتاند از رسانههای:
- چاپی؛
- صوتی؛
- صوتیتصویری؛
- چندرسانهای.
در صورت انتخاب یکی از آنها توسط گفتنکننده، فردی حق ندارد بدون اجازه آن را در جایی دیگر انتشار کند.
۷. آزادی دریافت گفتن
برای شناسایی جوامع آزاد باید این نوع آزادی را بازدید کنیم. در جوامعی که سانسور شدید وجود دارد، این نوع آزادی نقض میبشود.
۸. آزادی جستوجوی اطلاعات
برای آنکه بیانی سازنده و آزادانه داشته باشیم، باید به منبع های اطلاعات معتبر دسترسی اشکار کنیم. در کشورهای گوناگون نظیر ایران قانونی بهنام قانون انتشار کردن و دسترسی آزاد به اطلاعات تصویب شده است. در این قانون تلاش شده است تا دسترسی به اطلاعات و محدودیتهای مربوط به آن قانونمند شوند.
محدودیتهای آزادی گفتن چیست؟
هرچند آزادی نظر و گفتن در زیاد تر کشورهای جهان اصول حقوقی پذیرفتهشدهاند، در هر کشوری محدودیتهای خاصی دارند. در کل هر قاعدهای چه حقوقی و چه غیرحقوقی استثناهایی دارد و آزادی گفتن هم همینطور است. برای مثال در بند دوم ماده ۱۹ میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی برای این آزادی محدودیتهایی وضع شده است که یقیناً تنها به حکم قانون و در صورت الزام تجویز خواهد شد. این محدودیتها برای حمایتاز این مواردند:
- حقوق یا حیثیت و اعتبار دیگران با مراعات موارد مذکور؛
- امنیت ملی یا نظم عمومی؛
- بهداشت جامعه؛
- اخلاق عمومی.
ماده ۲۰ این میثاق هم تبلیغ برای جنگ یا دعوت به تنفر ملی، نژادی یا مذهبی را که محرک تبعیض، مخاصمه یا اعمال زور باشد، ممنوع اظهار کرده است.
آزادی گفتن در جمهوری اسلامی ایران و قانون اساسی، قانون مطبوعات، قانون مجازات اسلامی و نظایر آنها محدودیتهایی دارد که عبارتاند از:
- امنیت ملی؛
- نقض حریم خصوصی افراد؛
- توهین و بهکلمه هتک حرمت دیگران؛
- نقض حقوق مالکیتهای فکری؛
- تبلیغات گمراهکننده؛
- اخلال در فرایند رسیدگیهای قضایی.
محدودیتهایی که برای افراد جامعهای کوچک همانند یک شرکت یا جامعهای بزرگتر همانند یک سرزمین وضع خواهد شد، باید شفاف و مشابه با شرایط آن جامعه باشند. این محدودیتها باید از طریق فرایندهای تجدیدنظر مناسب حمایتشوند تا جلوی هرگونه سوءاستفاده احتمالی گرفته بشود.
چرا آزادی گفتن مهم است؟
آزادی گفتن به دلایل بسیاری مهم است. بزرگترین علت وجود این حق بشری این است که دموکراسی بر هر چیز فرد دیگر برتری دارد. اگر نتوانیم آزادانه سخن بگویید و او مباحثه کنیم، دیگر آزادیهایمان هم محدود خواهد شد. همه انسانها نادرست میکنند و همه در مسیر زندگی یاد میگیریم که اشتباهات خود را اصلاح یا جبران کنیم. برای غنیترکردن باورها و نظرات خود نیاز داریم که به نظرات و دلایلهای ناموافق و متناقض با هم گوش بدهیم. مباحث انتقادی بخشی اساسی از توانایی یادگیری انساناند. این چنین مباحثی بدون آزادی مردم برای گفتن عقاید و نظرات ناموافق خود اصلا به وجود نخواهند آمد. به این علت اختلافنظرها میتوانند سازنده باشند. تعداد بسیاری از ایدههای تاریخساز در زمان خود با مخالفتهای زیاد مواجه شدهاند. دانشمندان و متفکران تعداد بسیاری همانند گالیله در زمانه خود فهمیدن نشدند، اما امروزه آنها را مهم و تحولآفرین میدانیم.
علاوه بر این، در صورتی که دلایلهای ناموافق یا نگرشهای گوناگون کنار گذاشته شوند، لزوما به این معنی نیست که از بین رفتهاند. این کار علتمیبشود افراد جامعه به جستوجو همصدایان خود بروند و افرادی را اشکار کنند که نظراتی همانند به آنها دارند. برخوردهای بازدارنده با نظرات ناموافق جهت میبشود که مراجع بالاتر دچار نوعی پژواک شوند. در این حالت، آنها تنها نظراتی را میشنوند که همسو با نظرات خودشان است و گفتمان انتقادی شکل نمیگیرد. از نظر دیگر، گفتن آزاد اجازه میدهد تا ایدهها به چالش کشیده شوند، تحول کنند و بهتر فهمیدن شوند.
آزادی گفتن در اینترنت و شبکههای اجتماعی
زیاد تر اوقات ما نظرات و اظهارات او گفت و گوبرانگیز مردم را از طریق فضای مجازی میشنویم. به همین علت برسی نقش اینترنت و شبکههای اجتماعی در نوشته آزادی گفتن اهمیت دارد. برخی اعتقاد دارند که اینترنت نقش مخربی در جامعه دارد و شبکههای اجتماعی همچون توییتر به فراهمکردن بستری برای ترویج دیدگاههای مخرب و حتی برنامهریزی برای دعوا به کشورها متهم خواهد شد.
رسانههای دیجیتال در آزادی گفتن نقش مهمی دارند و باید تلاش کنند تا فعالیتهای خطرناک روی پلتفرمهایشان انجام نشوند. برخی از شبکههای اجتماعی هم این کار را انجام دادهاند. برای مثال در فیسبوک و توییتر اخبار جعلی بازدید خواهد شد. فیسبوک برای نگه داری امنیت کاربران و محافظت از آنها در برابر اطلاعات نادرست تدابیری دارد. این شرکت الگوریتمهایی را برای جستوجوی ادعاهای نادرست یا اغراقآمیز در تبلیغات به کار گرفته است.
اینترنت؛ شبکهای عمومی
یکی از مشکلات پیش روی قانونگذارانِ فضای مجازی در سراسر جهان این است که اینترنت شبکه یا فرومی عمومی است. فضای مجازی برای افرادی که نمی توانند صدای خود را به گوش جهانیان برسانند، بستری مناسب فراهم میکند. امروزه بهجای این که فقط رسانهها و روزنامهنگاران اطلاعات را مخابره کنند، شهروندان عادی هم تریبون اشکار کردهاند. این قضیه در موارد خاص، برای مثال وقتی که مقامات از قوت خود سوءاستفاده میکنند، زیاد اثرگذار است و قوت شرح ماجرا از طریق فضای مجازی را نمیتوان دست کم گرفت. بااینحال، اینترنت فضایی برای بهاشتراکگذاری رایگان اطلاعات و ایدهها در شرایط عادیتر هم هست. برای مثال ویکیپدیا سایتی است که هر فردی از هر جای جهان میتواند در نوشتن، ویرایش و راستیآزمایی اطلاعاتش شراکت کند.
کلام آخر
آزادی گفتن یکی از حقوق بشری در جوامع و دنیای مدرن است. فهمیدن مفهوم و محدودیتهای این آزادی به ما پشتیبانی میکند که در احیای حقوق بشری خود موفق باشیم. وجود آزادی گفتن در جامعه نشانگر برقراری دموکراسی در آن است و به مردم پشتیبانی میکند مسائل و علم روز را بهتر بیاموزند. خبر از نظرات موافق و ناموافق لازمه یادگیری است. شما اینطور فکر نمیکنید؟
دسته بندی مطالب