اتانازی چیست و چه جایگاهی در قانون کشورها دارد؟

در اواسط ماه مارس سال ۲۰۲۲ میلادی خبری در جهان انتشار شد که «اتانازی» را به هشتگی پرتکرار در شبکههای اجتماعی تبدیل کرد. در این خبر آمده می بود که آلن دلون بازیگر مشهور فرانسوی تصمیم دارد تا از طریق اتانازی به زندگی خود آخر دهد. با این که در روزهای سپس، فرزند دلون این خبر را تکذیب کرد اما تا این مدت برای تعداد بسیاری از مردم این سوال وجود داشت که اتانازی چیست؟ آیا این کار قانونی است؟
اتانازی یعنی چه؟
اتانازی (Euthanasia) در اصل اصطلاحی یونانی است که ۲ قسمت دارد:
- واژه Eu به معنی خوب؛
- کلمه thanasia مترادف با مرگ.
این ۲ واژه در کنار یکدیگر به معنی مرگ خوب، مرگ آسان، مرگ بدون درد و مفاهیمی همانند به آن می باشند.
در برخی از اوقات افرادی که از بیماریهای دردناک، صعبالعلاج یا اختلالات جسمی ناتوانکننده رنج میبرند، نمی توانند این شرایط را تحمل کنند. در این شرایط، درمان آنها قطع میبشود یا اگر فرد در تنفس مصنوعی باشد، دستگاه تنفسی را کنار میگذارند.
انواع اتانازی
۱. اتانازی بر مبنای اراده فرد
اگر نقش اراده را در این نوع مرگ در نظر بگیریم، انواع اتانازی عبارتاند از:
- داوطلبانه: به مرگ از روی ترحمی حرف های میبشود که فرد برای آن رضایت کامل دارد. این نوع مرگ اکنون، در کشورهای استرالیا، بلژیک، کانادا، کلمبیا، لوکزامبورگ، هلند، اسپانیا، سوئیس، نیوزیلند و برخی از ایالتهای آمریکا همانند واشنگتن و نیوجرسی قانونی است.
- غیرداوطلبانه یا تحمیلی: در برخی از اوقات همانند مرگ مغزی، فرد به علت حالت جسمی خاصی که دارد، قادر به رضایت دادن نیست. در این شرایط، یکی از بستگان یا ولی قانونی او بر پایه شرایط و کیفیت حیاتش تصمیم میگیرد.
۲. اتانازی بر مبنای راه حلهای انجام آن
مرگ از روی ترحم را بر مبنای راه حلهای آن هم میتوان دستهبندی کرد. بر این مبنا، انواع مرگ از روی دلسوزی عبارتاند از:
- فعال: هنگامی برای آخر دادن به زندگی شخصی از مواد یا راه حلهای کشنده منفعت گیری میبشود، به آن اتانازی فعال میگویند.
- غیرفعال: به خودداری از درمان حیاتقسمت و الزامی حرف های میبشود. در این نوع اتانازی از بیمار قطع امید شده و برای ادامه زندگی او درمانی انجام نمیبشود.
مرگ از روی دلسوزی که بهصورت فعال انجام میبشود، او گفت و گوبرانگیزتر است. در تعداد بسیاری از کشورهای دنیا این کار با مخالفتهای حقوقی، مذهبی و اخلاقی روبهروست.
تفاوت اتانازی و پشتیبانی به خودکشی
بعضی اوقات مرگ از روی ترحم با پشتیبانی پزشک به خودکشی یک بیمار نادرست گرفته میبشود. با این که این دو با یکدیگر شباهتهایی دارند اما در پشتیبانی به خودکشی، پزشک تنها وسیله خودکشی همانند سم کشنده را در اختیار بیمار میگذارد. این بیمار است که در نهایت تصمیم میگیرد. در واقع، در این حالت پزشک اصطلاحا معاون جرم است نه مباشر آن درحالیکه در اتانازی پزشک مجاز میبشود که با وسیلهای بدون درد همانند تزریق سم کشنده به زندگی بیمار خاتمه دهد.
مرگ از روی ترحم در طول تاریخ
۱. اتانازی در دوران قدیم
یکی از دلایلهای مخالفان مرگ از روی ترحم به سوگند بقراط در ۲۵۰۰ سال پیش بازمیگردد. امروزه همه پزشکان پیش از اغاز فعالیت سوگند بقراط میخورند. در متن این سوگندنامه آمده:
من نه داروی کشنده به فردی که آن را خواست کند میدهم و نه در این رابطه پیشنهادی خواهم داد.
بااینحال، طرفداران اتانازی اعتقاد دارند که ردپای جواز اخلاقی این کار در اندیشه افرادی همانند افلاطون هم دیده میبشود و به قدر کافی قدمت دارد.
۲. حالت مرگ از روی ترحم در قرن هجدهم و نوزدهم
نوشته قانونی شدن یا نشدن اتانازی در محافل حقوقی دنیا از اغاز دهه ۱۸۰۰ میلادی به سپس نقل شد. در سال ۱۸۲۸، در ایالت نیویورک آمریکا اولین قانون علیه مرگ از روی دلسوزی تصویب شد. با گذشت زمان، دیگر ایالات این سرزمین هم از این قانون پیروی کردند.
بااینحال، در انگلستان اتفاقات فرد دیگر در جریان می بود. در سال ۱۹۳۵ میلادی در این سرزمین جنبشی راه اندازی شد که مقصد از آن قانونی کردن اتانازی می بود. این جنبش به رهبری فردی به نام «سی. کیلیک میلارد» به تأسیس «انجمن قانونیسازی اتانازی داوطلبانه» یا همان انجمن اتانازی منجر شد. لایحه پیشنهادی این انجمن در سال ۱۹۳۶ و ۱۹۵۰ میلادی در مجلس اعیان انگلستان نقل و رد شد. در سال ۱۹۳۸ میلادی در ایالات متحده آمریکا هم انجمنی با همین نام شکل گرفت.
۳. سرنوشت قانون اتانازی در قرن بیستم
هلند در سال ۲۰۰۱ و بلژیک در سال ۲۰۰۲ اولین کشورهایی بودند که در قرن بیستم با مرگ از روی ترحم موافقت کردند. با این که اولین قانون اختصاصی به اتانازی در سال ۱۹۹۵ در منطقه شمالی استرالیا تصویب شده اما دستگاه قضایی هلندیها سریعتر از استرالیاییها این قانون را اجرا کرد.
در سال ۲۰۰۹ هم دادگاه عالی کره جنوبی در حکم پروندهای «حق مرگ باعزت» را به رسمیت شناخت. در این پرونده خانواده زنی مبتلا به مرگ مغزی خواست داده بودند که دستگاههای تنفسی او قطع شوند.
موافقان مرگ از روی دلسوزی چه میگویند؟
بهطورکلی، افرادی که با اتانازی موافقاند، این دلایل را نقل میکنند:
- آزادی انتخاب: مدافعان قانونی شدن مرگ از روی ترحم اعتقاد دارند که افراد باید بتوانند خودشان درمورد زندگی خود تصمیم بگیرند.
- کیفیت زندگی: تنها خود فرد میداند که واقعا چه احساسی از زنده بودن دارد. بر همین مبنا، موافقان مرگ از روی دلسوزی میگویند که هر فرد خودش میتواند درمورد تأثیر درد جسمی و روانی ناشی از بیماری و مرگ طویلزمان بر کیفیت زندگی خود تصمیم بگیرد.
- عزت نفس: مدافعان اتانازی اعتقاد دارند که هر فردی باید با عزت بمیرد و این روش به مرگ عزتمندانه پشتیبانی میکند.
- اطرافیان بیمار: تعداد بسیاری از افرادی که ناظر مرگ تدریجی بیماران می باشند، اعتقاد دارند که باید اتانازی را مجاز دانست. به نظر این گروه، این نوع مرگ علتکاهش درد و رنج بیمار و عزیزان او میبشود.
- منفعت گیری از منبع های و امکانات برای دیگر بیماران: مدافعان مرگ از روی ترحم میگویند که این کار علتمیبشود که منبع های بیمارستانی، تجهیزات، تختهای بیمارستانی و داروها صرف درمانهای نجاتقسمت برای افرادی که مایل به زندگی می باشند، بشود.
استدلال مخالفان اتانازی چیست؟
۱. نقش پزشک
سوگند بقراط اولین علت این دسته است. بهنظر مخالفان اتانازی، پزشکان به گمان زیاد تمایلی ندارند نقش حرفهای خود در درمان بیماران و سوگندی که در ابتدای کار یاد کردهاند را زیر سوال ببرند.
۲. آموزههای دینی و اخلاقی
اتانازی بر پایه تعالیم مذهبی در ادیان گوناگون نوعی قتل شناخته میبشود. مسیحیان و یهودیان به ۱۰ فرمان تورات استناد میکنند و مسلمانان این نوع مرگ را بر پایه کتاب آسمانی خود حرام میدانند.
از نظر اخلاقی هم این مسئله نقل است که اتانازی در نهایت علتبیاحترامی جامعه نسبت به قداست زندگی میبشود.
۳. اهلیت قانونی بیمار
اتانازی به نظر برخی تنها در صورتی داوطلبانه است که بیمار از نظر روانی صلاحیت تصمیمگیری داشته باشد. او باید بتواند گزینههای پیش روی خود و پیامدهای آنها را بهدرستی فهمیدن کند و توانایی گفتن این تشخیص و تمایل به آخر دادن به زندگی خود را داشته باشد. بهنظر مخالفان مرگ از روی دلسوزی، تشخیص اهلیت قانونی بیمار کار سادهای نیست.
۴. حس گناه بی نتیجه
مخالفان اتانازی میگویند که بیماران امکان پذیر دچار حس گناهی بی نتیجه شوند و حس کنند که منبع های بهخاطر آنها تلف میبشود. آنها از نظر روانی آنقدر تحت سختی قرار میگیرند تا در نهایت به مرگ رضایت دهند. مخالفان این نوع مرگ اعتقاد دارند که گمان دارد که پرسنل یک بیمارستان با انگیزههای مالی و امثال آن، بیماران را به رضایتدادن تشویق کنند.
۵. اختلال روانی
افرادی که به اختلالات روانی همانند افسردگی دچار شدهاند، به گمان زیاد خواست پشتیبانی به خودکشی دارند. این شرایط میتواند تصمیمگرفتن را پیچیدهتر کند.
۶. نگرانی بابت ترویج زیاد تر این روش
مخالفان میگویند که این روش امکان پذیر ابتدا برروی بیماران لاعلاج اجرا بشود اما بعدها بقیه مردم هم به این شیوه متوسل شوند. درنتیجه، این نوع مرگ با تصمیم خودکشی ترویج اشکار میکند.
۷. گمان بهبودی بیمار
برخی از مخالفان اعتقاد دارند که علم پزشکی در برخی از اوقات ناظر معجزههایی بوده و مواردی هم از بهبود بیماران لاعلاج دیده شده است. درنتیجه، اتانازی حتی برای افرادی که امیدی به زندگی ندارند هم درست نیست.
اتانازی در ایران
قوانین و مقررات سرزمین ما بهاختصاصی قانون مجازات بر پایه موازین اسلامی تدوین شدهاند. در آموزههای اسلامی هم بهطورکلی خودکشی و قتل حرام است. به این علت، با این که اتانازی در هیچیک از قوانین سرزمین بهطور خاص جرمانگاری نشده اما با استناد به برخی از قوانین میتوان به احکام مربوط به آن پی برد.
اتانازی فعال و داوطلبانه هر دو از مصادیق قتل عمد محسوب خواهد شد چون در آنها پزشک تصمیم کشتن بیمار را دارد و کاری که انجام میدهد هم به همین منظور است. در این نوع اتانازی حتی انگیزه شرافتمندانه پزشک هم نمیتواند بهگفتن عوامل موجهه مانع اجرای قصاص او بشود.
تعداد بسیاری از حقوقدانان برای گفتن ممنوعیت مرگ از روی دلسوزی، به بند الف ماده ۲۹۱ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۰ استناد میکنند. به جهت این ماده:
جنایت در موارد زیر شبهبه عمد محسوب میبشود:
الف. هرگاه مرتکب نسبت به مجنیعلیه تصمیم رفتاری را داشته لکن تصمیم جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته باشد و از مواردی که مشمول تعریف جنایات به عمد میگردد، نباشد.
بهنظر کارشناسان حقوقی، از این ماده میتوان اینطور نتیجه گرفت که حکم این ماده مشمول بیمارانی که به هر دلیلی صلاحیت رسیدگی درمورد حالت خود را ندارند و با اتانازی فعال به زندگیشان خاتمه داده شده، هم میبشود.
بااینحال، اگر بیمار پیش از مرگ از روی دلسوزی به این کار رضایت بدهد، بهجهت ماده ۳۶۵ قانون مجازات اسلامی پزشک قصاص نمیبشود و تنها مجازات حبس تعزیری درمورد او اجرا خواهد شد. در این ماده قانونی آمده:
در قتل و دیگر جنایات به عمد، مجنیعلیه میتواند بعد از وقوع جنایت و پیش از فوت، از حق قصاص گذشت کرده یا مصالحه نماید و اولیای دم و وارثان نمی توانند بعد از فوت او، حسب مورد، مطالبه قصاص یا دیه کنند، لکن مرتکب به تعزیر مقرر در کتاب پنجم «تعزیرات» محکوم میبشود.
شما بگویید
اتانازی در برخی از کشورها همانند سوئیس برای بیماران صعبالعلاج یا لاعلاج قانونی است و در تعداد بسیاری از کشورهای دیگر همانند ایران به گفتن کاری غیرقانونی و غیراخلاقی شناخته میبشود. موافقان و مخالفان این قضیه هرکدام دلایل خاص خود را دارند. موافقان به موضوعاتی همانند آزادی انتخاب افراد اشاره میکنند و مخالفان آن را کاری خلاف اخلاق حرفهای پزشکان میدانند. نظر شما چیست؟